Aynı vezinde ve her beyti diğer beyitlerden bağımsız olarak kendi arasında kafiyeli bir nazım biçiminin adıdır. Genellikle aruzun kısa vezinleriyle yazılırlar. Türk edebiyatina İran edebiyatından geçen mesnevinin ilk örnekleri Arap edebiyatında görülmektedir.
İki beyitten 30 beyte kadar olan kısa mesnevilere divanlarda rastlanmakla birlikte bu nazım biçimiyle daha çok, uzun hacimli ve konulu hikâyeler işlenmiştir. Türk edebiyatında mesnevi denildiğinde de bu uzun manzumeler anlaşılmaktadır. Her beytin anlamının kendi içinde tamamlanması ve kafiye bakımından beyitlerin birbiriyle bağlantılı olmaması, hacim sınırı olmaksızın uzun hikâyelerin bu nazım biçimiyle yazılması kolaylığını sağlar. Bundan dolayı Leyla ile Mecnun, Ferhad ile Şirin gibi uzun aşk hikâyeleri, dini ahlaki temelli uzun nasihatnamelerin yanı sıra öğretici, bilgi verici kimi eserlerin ve sözlüklerin mesnevi nazım biçimi ile kaleme alınmış olduğu görülür. Bu nazım biçiminin önemli bir özelliği şaire, istediği konuyu işlerken kendisini bir kısıtlama altında hissetmeden dilediği şekilde, zihninde ve hayal dünyasında ne varsa ortaya koymasına imkân sağlamasıdır.
Mesnevinin sözlük anlamı nedir?
Mesnevi kelimesinin sözlük anlamı ikili, ikişer ikişer demektir.
Hamse geleneği
Bir şairin yazmış olduğu beş mesneviye hamse adı verilir. Hamse geleneği Nizami (öl. 1214 ?) ile başlar. Şairler onun gibi beş mesnevi yazabilmeyi büyük başarı olarak görmüşlerdir. Türk edebiyatında hamse sahibi şairler arasında Hamdullah Hamdi (öl. 1503), Yahya Bey (öl. 1582), Ahmed-i Ridvan(ol. 1528-38 ?), Lâmi'i (öl. 1532), Nev'izâde Atâyî (öl. 1635) yer alır.
Konularına göre mesneviler
1. Eğitici, öğretici ve yönlendirici yanı ağır basan mesneviler:
a) Dini mesneviler: ayet ve hadis tercümeleri ve şerhleri, ilmihâller, mevlitler, siyerler.
b) Tasavvufi mesneviler: Mevlana'nın Mesnevi'sinin manzum tercüme ve
şerhleri, tasavvuf konularını işleyen mesneviler, Iran edebiyatından çevirisi
yapılan tasavvufi mesnevilerdir.
c) Ahlaki mesneviler: tercüme veya telif ahlâki, eğitici yanı ağır basan, dini telkinlerde bulunan eserler.
d) Belli bir alanda bilgi veren mesneviler: ansiklopedik, yani pek çok konuda bilgi veren eserler ile tip ve astronomi gibi belli bir dalda yazılan mesnevilerdir.
e) Kahramanlık temasını işleyen mesneviler: Bunlar konuları din kaynaklara, menkıbelere dayalı Hz. Ali'nin cenkleri, gazavatnameler gibi eserler ile efsanevi konuları işleyen İskenderameler, Şahnameler gibi eserlerdir. Bu mesneviler kahramanlık duygularına hitap eden ve toplumu cihada, kahramanlığa teşvik eden mesnevilerdir.
2. Edebiyat değeri ağır basan mesneviler: Bu mesneviler aşk etrafında döner. Sanat yanı ağır basar.
3. Yaşanılan hayatı merkez alan mesneviler: Şairler yaşadıkları toplum hayatını bu mesnevilerde bize aktarırlar.
Türk edebiyatındaki mesnevi örnekleri
- Ahmedi – İskendername
- Aşık Paşa – Garipname
- Süleyman Çelebi – Mevlid
- Şeyhi – Harname, Hüsrev ü Şirin
- Nabi – Hayrabat
- Fuzuli – Leyla ile Mecnun, Beng ü Bade
- Şeyh Galip – Hüsn ü Aşk
