"Kişileri her iki dünyada kut'a (saadete) eriştirmeye yarayan bilgi" anlamına gelen Kutadgu Bilig (kut = saadet, -ad = oldurgan fiil eki, -gu = "kılan" değeri ile sıfat eki; bilig = bilgi) Türk yazınının elde bulunan en eski İslâmî verimidir.
Vezni
Balasagunlu Yusuf bu yapıtı, ön söz ve giriş eklemeden, 85 baba ayrılmış 6520 beyit halinde ve mütekarip (faulün, faûlün, faulün, faûl, yani .-- / .-- / .-- / .-) vezninde, öğretici bir destan (épopée didactique) ya da siyasetname olarak yazmıştır. Dili Karahanlı Türkçesi olup bu bakımdan Kaşgarlı Mahmut'un Kitabü Divanı Lûgat-i Türk'üyle birleşir.
Alegorik anlatı ve kişileri temsil ettikleri
Kutadgu Bilig'in yapısı, sahneye konmuş alegorik, dört kişi arasında geçen bir münazaraya ya da atasözleri ve bilge deyimleriyle süslenmiş diyaloglu bir sahne yazısına benzer. Konu, kut'un (saadetin) elde edilmesidir. Dört nen'i (şeyi, temel ilkeyi) temsil eden konuşanlar şunlardır:
1. Koni törü'yü (doğru yasayı) temsil eden Kün-Toğdı adındaki ilig (hükümdar);
2. Kut’u (saadeti) temsil eden Ay-Toldı adındaki vezir;
3. Vezirin, ukuş'u (anlayış, akıl) temsil eden Ögdülmiş adındaki oğlu;
4. Ögdülmiş'in, akıbeti (hayat ve dünyanın sonu, ahiret) temsil eden Odgurmış adındaki kardeşi ya da akrabası.
Konuşmalar ve münazaralar (kitapta bu terim kullanmıştır) daima ikili olarak bu dört kişi arasında geçer; arkadaş, uşak, haberci ve mürit gibi ikinci derecedeki kişiler önemli bir rol oynamazlar.
Kısımları ve İslami usuller yerine getirişi
Bu dört kişinin hikâyesi , kitabın XII . babıyle başlar, ilk 11 bapta Balasagunlu Yusuf, İslâm’daki türlü usul gereklerini yerine getirdikten sonra, genel görüşlerini açıklamıştır. Usul gereklikleri şunlardır : Allah’a hamd ü sena (I . bab , bey t 1-33) H z . Peygamber e (II . bab , bey t 34-48 ) v e dört sahabeye (ilk dört halife : Hz . Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali ) selât ü selâm (III . bab , bey t 49-62) .
Yusuf, kalıplaşmış bazı formüllerin dışında; Allah' a Tengri (Tanrı) , Hz . Peygamber e Yalavaç (Kök-Türkçe yalabaç = elçi ) ya da Savcı (Kök-Türkç e sabçı = haberci) , dört sahabeye de Tört Eş der.
Karahanlı Türkçesi bazı kelimeler
budun = halk
yavlak = kötü
sini = seni
yalnuk — insan
yarjluk = yanılan
urnak = vurmak, yapmak, takmak
yağı = düşman
kılık — huy, yaradılış
kirtüç — kıskanç, çekemeyen
bügü — akıllı
takı — dahi
başlamak — kılavuzluk etmek, baş olmak
yula — meşale
karanggu — karanlık
tün — gece
yarukluk — ışık, aydınlık
yarutmak — aydınlatmak
ağmak — yükselmek
bedümek — büyümek
ağırlık — saygı, beğeni, alkış
kah — eğer
tilve/telve — deli
Kutdaggu Bilig'in yazıldığı alfabe: Uygur Alfabesi
