Mantıkta dilem(ikilem) nedir?
Bu kıyasda, büyük önerme iki şıkka ayrılır. Her iki şık ayrı ayrı ele alınarak, aynı sonuca varılır.
Bazı dilem örnekleri:
Yunan mantıkçılarından Protagoras, Evalt ismindeki bir gence belagat dersleri vermiş. Ders ücretinin yarısını peşin almış
yarısını talebenin ileride kazanacağı ilk dâvadan ödemesini kararlaştırmışlar. Lakin zaman geçip de Evalt borcunu ödemeyince, Protagoras onun hakkında dava açmış. Dava günü mahkemeye girmeden önce, hoca ile talebe arasında şöyle bir konuşma cereyan etmiş.
Protagoras demiş ki:
- Sen bu davâyı kazansan da kaybetsen de, borcunu ödeyeceksin. Kazanırsan mukavele gereğince ilk davanı kazanmış olacağın için, kaybedersen hâkimin kararı mucibince, ödemen icab edecektir.
Evalt, hocasına şu cevabı vermiş:
- Ben bu dâvayı kazansam da kaybetsem de, borcumu ödemeyeceğim. Kazanırsam hâkimin kararı gereğince, kaybedersem mukavelemiz mucibinde (davâyı kaybettiğim için) borcumu ödemeyeceğim.
Bu kıyasların her biri ayrı ayrı birer dilem teşkil etmektedir.
İmam-ı Azam'ı Abbâsî Halifesi Mansur çağırıyor; "Seni Küfe kadısı yaptım" diyor. İmam-ı Azam ona, "Ben kadılık yapamam" diye cevap veriyor. Halife, "yalan söylüyorsun, yaparsın!" deyince İmam-ı Azam, "Benim sözüm doğru ise yapamam demektir, şayet yalan söylüyorsam, yalan söyleyen bir kimse şer'an kadı olamaz; o halde yine kadılık yapamam" demiştir.
İmam-ı Azam'ın bu cevabı şöyle bir dilem teşkil etmektedir.
Benim bu sözüm ya doğrudur, ya yalandır,
Doğru ise sözümün ifadesi gereğince,
Yalan ise yalancı kadı olamayacağı için,
Her iki halde de ben kadılık yapamam.