Dört neden öğretisi nedir, neyi savunur?
Bilimsel bilginin nedenlerin bilgisi olduğunu savunan ünlü İlkçağ Yunan filozofu Aristoteles'in, varlıkların ya da bir şeyin niçin olduğu gibi olduğunu açıklayan dört temel nedenle ilgili öğretisi, ünlü nedensellik anlayışı.
Aristoteles'in öğretisinde ifade edilen nedenler şunlardır:
1. Maddi neden. Bir şeyin kendisinden varlığa geldiği madde ya da dayanak, kendisinde değişme ya da değişmelerin ortaya çıktığı töz.
2. Formel neden. Bir şeyin değişme süreci sonunda aldığı şekil, kazandığı form. Oluş sürecinde sergilenen öz, bir şeyin özsel özelliği.
3. Fail neden. Bir şeyde değişmeyi başla tan, değişmeyi ortaya çıkaran hareket ya da değişme kaynağı.
4. Ereksel neden. Bir varlıktaki değişmenin kendisi için olduğu şey, değişmenin yöneldiği hedef ya da amaç. Bu dört neden, Aristoteles'e göre, bir şeyin, bir varlığın, başka her hangi bir şey olmak yerine, niçin ve nasıl olduğu gibi olduğunu açıklar.
Dört neden, birlikte değerlendirildiğin de, Aristoteles'te söz konusu olan teleolojik nedenselliği meydana getirir. Aristoteles'e göre, biz bir şeyi, onunla ilgili dört hususu,
a) onun kendisinden yapıldığı şeyi (maddî neden),
b) onun şeklini ya da özünü (formel neden),
c) onu meydana getiren ya da yaratan şeyi (fail neden)
ve d) onun nihai hâlini bildiğimiz zaman, anlar ve biliriz. Söz konusu dört neden, Aristoteles'e göre, aynı şekil de hem doğada (physis'te, yani insanlar tarafından yaratılmamış olan doğal varlıklarda) ve hem de sanatta (tekhne'de, yani insan tarafından yaratılmış olan şeylerde) ortaya çıkar.
Misaliyle 'dört neden' öğretisinin izahı
Buna göre, bir heykeltıraşın bir Zeus heykeli yaptığını düşünelim. Heykelin kendisinden yapılmış olduğu mermer ya da tunç, onun maddî nedenidir. Mermer ya da tunca şekil veren Zeus formu ise, heykelin formel nedenidir; bu form, mermer ya da tunca yüklenen ide olarak, önce heykeltıraşın zihninde var olur. Öte yandan, fail neden, sanatkâr tarafından belirli bir süre boyunca kullanılan çekiç ve keskidir. Ereksel neden ise, sonuçta ortaya çıkan, tamamlanmış üründür.
İnsan elinden çıkına nesnelerde, sanatsal yaratmada, Aristoteles'in dört nedeni, aşkın bir teleolojik açıklama sağlar. Başka bir deyişle, sanatkâr yarattığı ve kendisine şekil verdiği ürünün dışında olduktan başka, sanatkâr tarafından nesneye verilen form, nesneden ayrı olarak, nesneye aşkın bir biçimde, önce sanatkârın zihninde var olur. Sanatkâr, zihnindeki bir plan ya da düşünceye, uygun bir fiziksel ortamda, nesnel gerçeklik kazandırır. Doğal varlıklarda ise, dört neden, içkin bir teleolojik açıklama sağlar. Çünkü, geliştirilen ya da gerçekleştirilen form, maddeye ayrılmazcasına bağlıdır. Başka bir deyişle, doğada maddeyle form birbirinden ayrılmaz.
Aristoteles'in söz konusu dört nedeni, doğada,
1 tüm fenomenler arasında bir süreklilik ve karşılıklı bağımlılık ilişkisiyle,
2 maddeden başlayıp, bitkilere, hayvanlara ve nihayet insanlara uzanan hiyerarşik bir yapılanma ve sıralanma bulunduğunu varsayar.
