Kemal Tahir, millet olarak “Ne idik, ne olduk?” ya da “Nerden geldik, nereye gidiyoruz?” sorularını roman türündeki eserleriyle cevaplayan kalem ehlinin en önde gelenidir.
Osmanlı İmparatorluğu'nun enkazı üzerine kurulan yeni Türkiye’nin askeriyeden ferdiyete… yaşadığı tüm sosyal süreçler onun romancı merceğinin altında gerçeklikle kurgunun bütünleştiği bir belagat kasırgası içinde sunulmuştur.
Ketebe Yayınları Kemal Tahir’in kurgu eserlerinden oluşan ilk on altı kitabı bugünlerde yeniden okurlara sundu.
Kemal Tahir’in diğer eserleri de yine İsmail Coşkun’un yönetiminde, Ketebe Yayınları arasından yakın zamanda yayımlanacaktır.
Kemal Tahir’in söz konusu olduğu yerde Kurtuluş Kayalı adını zikretmemek olmaz. Mezkûr yıkılış ve kuruluşun doğru okunması esasında serdettiği yoğun çabayla maruf olan Kayalı’nın Kemal Tahir’i tam tekmil olarak okurlarıyla buluşturma hayali de inşallah böylece Ketebe tarafından gerçekleştirilmiş olunacaktır.
Biz de bu vesileyle “Yeniden Kemal Tahir” diyerek, okumaya, o bir diziye tabi olarak yazmadığı halde, bizim okunma sırası bakımından Esir Şehir üçlemesi olarak nitelediğimiz kitaplarından başlamayı uygun görüyoruz.
Çünkü, Esir Şehrin İnsanları,Esir Şehrin Mahpusu ve Yol Ayrımı’ndan baktığımızda onun, öncelikle aristokrat bir ailenin hikayesine yaslandığını, uzun ve şehir merkezli metninde kurucu unsur olarak tarihi malzemelere dayandığını, bireysel gerçekliği toplumsal gerçekliğe feda etmeksizin gündelik hayatın temel dinamiklerini soyutladığını, ekonomi - siyaset - yönetim ilişkisini bir çelişkiler matrisi içinde topladığını, epik olandaki dramatik özü gözettiğini, kahramanlarla kaybedenlere mahsus bir yaşama felsefesini içten içe işlediğini ve dolayısıyla çoklu düzeyde kurguladığı bu üçlemede burjuva estetik eleştirinin kuramlarına karşı son derece müstağni olduğunu görürüz.
Esir Şehir üçlemesi, adını Esir Şehrin İnsanları adlı ilk romanın giriş bölümünden alır; kapsamı aynı roman ortalarında “esir memleket” olarak genişletilir ve ikinci bölümde yer alan şu gerekçeye bağlanır:
“Muharebede düşman karşıdadır. Üniformalıdır. Az da olsa, çok olsa da bir zaman sonra önemi kalmaz. Kaçarsın, kovalarsın... Anında ölenler, yaralananlar olur. Ama, hep ileri bakmanın rahatlığı vardır. Oysa esir bir şehirde, dost kim, düşman kim bilinmez!”
Üçlemede 1912 yılından başlatılan hikâye, şu dört tarihteki dört önemli siyasi kırılmanın üzerinden anlatılır: 16 Mart 1920 ((İngilizlerin İstanbul’u İşgali), 14 Temmuz 1921 (Fransız Balosu), 9 Ağustos 1930 (Serbest Parti oluşumunun Vakit gazetesinde duyurulması), 17 Kasım 1930 (Serbest Parti’nin kapatılma kararının Vakit gazetesinde duyurulması).
Üçleme, her şeyden önce bir İstanbul (şehir) romanıdır; ondan sekiz yıl uzak kalanlarla, onu korumak için canlarını feda edenlerin “Canım İstanbul’um” nidalarına hemen aynı düzeyde muhatap olan İstanbul’daki hayat, Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanı Albay Şevki Bey’in yaveri Mehmet Ali’nin intihar haberiyle birlikte bir dergide yayınlanan mektubuyla özetlenir.
İstanbul’un can damarları kesiktir. Haydarpaşa’dan Eskişehir’e kadar tren yoluna İngilizler el koymuş, İzmir hattını Fransızlar, Konya’ya kadar olan kısmını da İtalyanlar almıştır çünkü.
Kemal Tahir’in üçlemenin tümünde Osmanlı, dini, sosyal ve ekonomik hayat, siyasi hayatın göstergeleri durumundaki Cumhuriyet Halk Fırkası (Kurucusu ve yöneticileri) ve Serbest Fırka Olayı üzerinden naklettiği tarihi hakikatler, üçlemenin yayınlandığı tarihler itibariyle, resmi tarihteki bilgilere göre fevkalade yeni, çarpıcı (hatta çoğunun öğrenilmesi, öğrenilmişse bile açıklanması yasaklanmış) bilgilerdir.
Dolayısıyla Esir Şehir üçlemesine söz konusu bilgilerin zihinleri ayartıcı cazibesi üzerinden değil, o zamanki insanların duygu ve düşünceleri, toplumsal, siyasal ve ekonomik şartları, savaşın, yoksulluğun, hürriyet talebinin yol açtığı çatışmalar, çözülmeler hatta travmalar üzerinden okuduğumuzda asıl Kemal Tahir’in Batı romanın sınırlarını da genişleten romancılık hakkını teslim etmiş oluruz.
Öte yandan, Esir Şehir üçlemesinin son romanında, Münir Bey’in dilinden verilen ve “Biz, Batı'yla er geç, ister istemez hesaplaşmak zorundayız! Bunu gerçekten yapmadıkça, Batı'ya hizmet teklif etmekle belayı başımızdan defleyemeyiz!... Bunu böyle bilesin, gazeteci Murat! İşini ona göre tutasın” cümleleriyle biten toplumsal manifestoyu, sömürgeye ilk güçlü itiraz (aynı zamanda ilk yerli vurgu) ve içerideki hainlerin ifşasına bir katkı olarak okuduğumuzda ancak Kemal Tahir’i daha iyi anlamış oluruz.
